ในสมัยโบราณเรือหลวงที่มีไว้ใช้ในราชการนั้น สร้างขึ้นมาเพื่อให้มีพอเพียงแก่ราชการ เช่น การเดินทางติดต่อส่งข่าวสาร การใช้เป็นพาหนะทางน้ำเพื่อเดินทางไปในที่ต่างๆ
รวมถึงการใช้เป็นเรือขับไล่ข้าศึกที่มารุกราน และการขนส่งบรรทุกทหารและยุทโธปกรณ์เพื่อไปปราบปรามหัวเมืองที่อยู่ริมน้ำ หรือ ริมทะเล ซึ่งทำได้รวดเร็วกว่าการเดินทางทางบก
การจัดเรือเป็นรูปกระบวนทัพแต่เดิมยังไม่ได้แบ่งเป็นเหล่าทัพ ทหารจึงรบได้ทั้งทางบกและน้ำ หากยกทัพไปทางทะเลจะเลือกแม่ทัพกองที่มีความชำนาญทางทะเลเป็นผู้นำทัพ เรียกว่า เรือรบ
โดยเรือหลวงจะเป็นเรือที่มีขนาดใหญ่และยาวกว่าเรือธรรมดา สามารถใช้ฝีพายไปได้เร็วจึงมักมีรูปเพรียว ใช้เป็นเรือรบประเภทขับไล่ทางแม่น้ำ 4  ชนิด คือ เรือแซ เรือไชย เรือศีรษะสัตว์ และเรือกราบ
มีการสร้างเรือขึ้นเป็นครั้งแรกในสมัยกรุงศรีอยุธยา ในรัชกาลสมเด็จพระมหาจักรพรรดิ ปีพ.ศ.2091 โดยโปรดให้ดัดแปลงเรือแช ซึ่งเป็นเรือลำเลียงสำหรับใช้บรรทุกทหาร และอาวุธยุทธภัณฑ์ต่างๆ
ให้เป็นเรือไชยกับเรือศีรษะสัตว์ วางปืนใหญ่ประเภทปืนจ่ารง ให้ยิงได้จากหัวเรือ นับว่าเป็นต้นแบบของเรือรบในสมัยต่อมา เรือแช เป็นเรือยาวใช้ตีกรรเชียงประมาณลำละ 20 คน
ส่วนเรือไชยและเรือศีรษะสัตว์เป็นเรือยาวแบบเรือแซ แต่เปลี่ยนกรรเชียงเป็นใช้พาย และบรรทุกทหารให้ลงประจำเรือได้ลำละ 60 – 70 คน  เมื่อเป็นพายแล้วไปได้รวดเร็วกว่าเรือแซ จึงให้ชื่อใหม่ว่า เรือไชย
ส่วนเรือศีรษะสัตว์สร้างแบบเดียวกับเรือไชย แต่หัวเรือกว้างใช้สำหรับเจาะช่องตั้งปืนใหญ่ได้ เหนือช่องปืนขึ้นไป ทำเป็นรูปสัตว์ เช่น ครุฑ ลิง อันเป็นเครื่องหมายของกองต่างๆในขบวนทัพ
สำหรับเรือแซเดิมยังคงใช้เป็นเรือสำหรับลำเลียงอาหาร และอาวุธเช่นเดิม ต่อมามีเรือกราบขึ้นอีกชนิดหนึ่งใช้การแบบเรือไชย แต่แล่นได้เร็วกว่า เมื่อยามว่างศึกสงครามพระมหากษัตริย์แต่ละพระองค์
จะโปรดให้ใช้กระบวนทัพเสมอทั้งโดยเสด็จไปทรงบำเพ็ญพระราชกุศล ทอดผ้าพระกฐิน นมัสการพระพุทธบาท โดยถือว่าเป็นการฝึกซ้อมเรียกระดมพลไปด้วย กองเรือเหล่านี้จะตกแต่งอย่างสวยงาม
มีการแก้ไขดัดแปลงเพิ่มเติมขึ้นอีกในสมัยหลังจึงมีเรือกิ่ง และเรือศรี เป็นการตกแต่งเรือไชย ด้วยการสลักลวดลายให้สวยงามขึ้น เรียกว่า เรือพระที่นั่งกิ่ง และเรือศรี
ถ้ามีการตั้งบุษบก และตกแต่งยิ่งขึ้นเรียกว่า เรือพระที่นั่งศรี หรือ เรือศรี